BÀI KÝ NÚI THỦ TIẾT

Mùa xuân, tháng giêng năm Bính Thìn, 1856, ta đi chơi núi Thủ Tiết gặp chuyện không vui. Đôi vợ chồng nai đang âu yếm nhau  nơi bờ suối Nước Reo, nghe tiếng chân ta, một con ngoảnh nhìn, trợt chân rơi xuống bờ đá. Thấy con nai còn lại đứng ngẩn ngơ nhìn bạn tình đã chết, ta nghe nhói đau, và nghĩ  đến nàng Khang. Con vật không nói ra lời được mà còn thế, huống hồ con người là giống biết dùng bút mực để tả lại nỗi niềm ở trong lòng. Không dám để con nai vừa mất bạn  kịp oán hận mình, ta vội quày gót.

Hoa thạch thiết đương nở trắng hai bên bờ suối. Cứ nghĩ đến cái chết của nai, và nghĩ đến nàng Khang. Núi Thủ Tiết vốn nổi tiếng về loài hoa thạch thiết, thơm nhưng không tỏa ngát. Dừng lại một chút bên hoa, cái vô ảnh vô hình chắt chiu từ mưa nắng người đời gọi là hương hoa ấy sẽ phút chốc làm ta thấy bình tâm trước bao ngổn ngang của thế sự. Tương truyền, lúc nàng Khang chưa mất thì chưa có hoa thạch thiết. Nước mắt khóc bạn tình của Khang nhỏ xuống khiến đá động lòng muốn lưu lại trần gian chút dấu tích, nên mới có loài hoa kia mọc trên đá.

Mùa xuân năm ấy hoa thạch thiết nở muộn hơn mọi năm, giữa màu trắng tinh anh còn chen lẫn những nụ xanh.

Cuối tháng giêng mà khí rét mùa đông năm trước chưa dứt. Qua bến Ràng, nước suối Nước Reo vẫn còn làm buốt chân. Hồi cha ta còn sống, ta có hỏi thử sao cái bến suối ấy lại gọi bến Ràng. Dòng máu cày cuốc mấy chục đời truyền đến cha ta cũng chỉ cho ông đủ sức giảng giải theo cách nôm na : có nhiều loài dây rừng bò ràng rịt qua bến nước nên gọi bến Ràng. Tạo hóa cũng thật lạ lùng. Đám dây rừng bò qua suối nước, đám lá rừng trôi đến đó bị ngản lại, tạo nên chốn giang sơn  cho loài cá nép. Bạn ta là Vũ Huýnh, làm quan ở kinh sư, có lần về Lâm Thượng, cha ta cho ăn cá nép kho hành. Cơm nước xong, Huýnh kêu riêng ta : Ở đâu ra thứ cá ấy, kiếm một ít để đem về ngoài đó, được không ? Ta nói : Ở kinh đô lắm sơn hào hải vị, đem thứ cá đen điu về ngoài ấy, không khéo bạn bè Vũ huynh lại chê cười xứ Lâm Thượng của ta? Do sống dưới lớp lá mục lâu ngày, da cá nép đen bóng, nhưng ăn lại nghe thơm mùi thơm của núi rừng sau cơn mưa buổi sớm. Huýnh đã đòi đi núi Thủ Tiết khi nghe kể lai lịch của loài cá nép. Đến suối Nước Reo, nghe ta kể chuyện nàng Khang ngồi ngóng bạn tình ở dốc Đợi, lại đòi đi tiếp. Nhưng vừa qua khỏi bến Ràng, Huýnh vấp dây rừng, ngã, trặc chân, bọn ta phải quay về. Sáng ấy, trên đường lên Cổng Trời, ta cũng vấp dây rừng, nhưng chưa ngã. Trong bài đi chơi núi Phật Tích của Phạm Sư Mạnh có câu Từ thị quái kỳ hưu thuyết trước .Thôi, đừng nói chuyện quái đản về họ Từ nữa. Ta cũng biết chuyện tình duyên của nàng Khang là chuyện ngàn năm trước, cũng hư ảo, mông lung như cuộc kỳ tình Từ Thức, Giáng Hương. Dây dang rừng cứa chân ta, máu chảy. Nhưng ta thì cứ nghĩ đến cái chết của nai, nghĩ đến nàng Khang. Đường lên Cổng Trời một bên là suối Nước Reo, một bên là núi. Đi chơi núi có cái thú một buổi đường lội qua bao nhiêu bến nước của một dòng suối mà cứ ngỡ là đã vượt qua bao nhiêu sông suối. Đường lên Cổng Trời phải lội qua suối Nước Reo năm lượt. Cũng cùng con nước ấy, nhưng mỗi lần qua suối Nước Reo, ta lại hiểu thêm về sự kỳ công của tạo hóa. Có lần cha ta bảo Cổng Trời có tự buổi khai thiên lập địa. Hồi ấy còn nhỏ, đâu biết nghĩ ngợi, giờ mới thấy giật mình. Lời mộc mạc của kẻ cầm cày cuốc mà thâu tóm được cả cuộc hình thành của núi sông. Sáng ấy ta muốn lên tận Cổng Trời là chỗ cao nhất của núi, để thăm lại nơi xưa kia người bạn tình của nàng Khang đã nằm xuống. Con người ta có những phút thật lạ kỳ, bỗng rũ sạch hết những phiền tạp của cuộc mưu cầu áo cơm. Lá rừng tháng giêng khoe sắc giữa lồng lộng thanh cao. Nắng không tị hiềm nhau. Gió không lớn tiếng nhau. Ta lắng nghe kỹ thì không phải tiếng chim Vướt. Có người con gái ngồi nơi dốc Đợi, tóc xỏa kín lưng, lúc ta đến ngồi bên thì khẽ nghiêng đầu sang, nhắc lại lời vừa buột ra trước đó : Anh đi tìm em đó ư? Cứ để cho nàng vục đầu vào ngực ta, thổn thức, còn ta thì nín lặng, nhìn lên Cổng Trời, thấy tựa hồ chốn điện các của các bậc đế vương, rồi vội nhắm mắt, thôi nghĩ, vì cứ sợ mất đi phút ảo mộng tuyệt vời chẳng thể tìm lại giữa chốn trần gian ô trọc.

Viết tại làng Lâm Thượng năm mậu ngọ, 1858, cử nhân Nguyễn Cửu Kế .

Chú thích một : Núi Thủ Tiết nằm ở phía tây làng Lâm thượng. Xưa, có người con gái tên nàng Khang lên núi ấy ngồi chờ người con trai đã đính hôn với mình. Biết không bao giờ gặp nữa nhưng vẫn cứ chờ. Vì người con trai đi đốn củi ở má núi bên kia, khi gánh củi lên đến đỉnh núi, để qua bên này trở về làng, thì vấp chân ngã, chết. Bao nhiêu người khuyên nhủ, nhưng nàng Khang vẫn ngồi chờ cho đến chết. Do vậy, mới có tên núi Thủ Tiết. Chỗ nàng Khang ngồi chờ bạn tình gọi là dốc Đợi. Đỉnh núi gọi là Cổng Trời.

Chú thích hai :  Bài ký viết năm mậu ngọ 1858 tức năm Tự Đức thứ mười một. Viết xong, Nguyễn Cửu Kế có gửi cho bạn thân Vũ Huýnh đọc thử. Bấy giờ Huýnh vừa được thăng tả tham tri ở bộ Lễ là quan nhị phẩm ở triều. Đọc xong, Huýnh đã gửi thư cho Kế : Việc triều trăm thứ, nhưng nhận được trước tác của Nguyễn huynh, phải đọc thôi. Lúc ấy có quan giáo thụ Lê Thặng ở Hải Dương về bộ Lễ thỉnh ý về việc lập nhà khuyến học ở địa phương, ta đã đem bài ký đọc cho Thặng cùng nghe. Vừa nghe xong, Thặng lắc đầu, kêu là văn chương đồi bại. Chẳng lẽ lúc ấy ta lại đi chia xẻ với Thặng sự đồng cảm của mình. Nay viết thư cho Nguyễn huynh , nói rõ chánh kiến của mình về Bài Ký Núi Thủ Tiết. Điều mừng cho Nguyễn huynh  là cáo quan về sống ở chốn cư thôn heo hút mà vẫn giữ được tấm lòng với nền văn chương nước nhà. Nhưng chỗ làm ta vô cùng thất vọng là chỉ phút chốc đã làm hoen ố công kinh sử của Nguyễn huynh. Kẻ sĩ theo đạo thánh hiền là cả đời phải đem lập thuyết cao sâu của thánh nhân ra truyền bá trong thiên hạ. Đằng này, Nguyễn huynh lại đi cho một thanh niên đời nay yêu  một phụ nữ chết ngàn năm trước, tức đi yêu một bà lão có ngàn tuổi đời. Cho nên, lúc nghe xong bài ký, quan giáo thụ Hải Dương có buông lời ấy cũng phải. Rất mong Nguyễn huynh vì chỗ bè bạn chí thiết cho Huýnh này được nói thẳng . Theo lời kể lại, lúc Kế được thư Huýnh thì có người bạn ở kinh sư đương ở chơi nhà mình, anh ta nói có biết rõ về quan tham tri Vũ Huýnh. Kế bảo :  Bạn học thời thơ ấu của ta đó . Giờ thì những lời ái quốc trung quân mòn sáo ở triều đã làm hỏng anh ta. Rồi hứng thú viết tiếp bài ký đi chơi núi Thủ Tiết, về sau có người gọi là Bài Ký Núi Thủ Tiết thứ hai của Nguyễn Cửu Kế :

Mùa xuân, tháng giêng năm Bính Thìn, ta đi chơi núi Thủ Tiết, gặp được nàng Khang. Trong phút ảo mộng kỳ tình, ta mới thấy tin lời truyền tụng của người đời là thật. Tóc của Khang dài phủ kín lưng, rồi trải ra trên đất. Nằm giữa mưa nắng thiên thu  mà vẫn còn nguyên màu xuân thì son sắc. Ta nhắm mắt, thôi nghĩ, và chỉ còn nghe mùi trinh bạch hiển hiện giữa cõi giao hòa giữa mộng và thực. Có chim Vướt nhìn thấy. Có cây rừng làm chứng. Trở xuống núi, ta vui sướng mang theo niềm vui cả đời chưa hề dám nghĩ đến. Ông Chín Huấn đang chăn dê ở chân núi, thấy ta liền hỏi : Sao thầy cử đi chơi núi kỳ này không thấy mang về hoa thạch thiết ?  Ta nói : Mùa đông năm qua lạnh quá, đến giờ hoa thạch thiết nở cũng chưa hết. Ông Huấn nhìn lên núi : Tương truyền, lúc nàng Khang chết, trời cũng lạnh ghê gớm như mùa đông vừa rồi. Nhờ khí lạnh mà lúc tìm thấy xác, nàng Khang như đương nằm ngủ. Ta hoảng lắm, vì cứ sợ ông Huấn thấy được những gì đương diễn ra trong lòng mình. Ở làng Lâm Thượng, ông Chín Huấn thuộc bậc cao niên, hồi nhỏ có học võ vẽ nho học, hiền lành, nhưng giữ đạo thánh hiền rất mực, nhà nghèo, sống nhờ vào đàn dê chăn thả ở chân núi Thủ Tiết. Ta lo lắm. Vì ông Huấn mà biết được chuyện vừa xảy ra, nhất định sẽ bảo ta là đầu mối của loạn luân, đồi bại. Xưa, Đỗ Mục đi chơi đất Hồ Châu, gặp cô gái mười tuổi, bèn đem vàng lụa đính ước, hẹn mười năm sau trở lại đón. Họ Đỗ dám đi yêu cô gái đến mười năm sau mới thành con gái. Sao ta lại không dám yêu nàng Khang ngàn năm trước đã là người con gái tiết hạnh có một không hai trên đời ?

                                                               

Nguyễn Thanh Hiện 1998