VIÊN TRI HUYỆN BÌNH KHÊ NĂM 1888

Vua Hàm Nghi bị bắt ở Tân Sở 

Huyện Bình Khê thành lập tháng 9 năm 1888, Tri huyện đầu tiên trấn nhậm ở đây là ai!

Ở Phú Yên thời Cần vương năm 1885 có thủ lĩnh Lê Thành Phương cùng Phó soái Bùi Giảng. Tháng 2 năm 1887, lính Pháp của Thiếu tá Chevreux và lính bản xứ của Trần Bá Lộc đổ bộ vào vịnh Xuân Đài. Sau vài trận đụng độ, Trần Bá Lộc kêu quân Cần vương ra hàng. VN Kháng Pháp Sử của Phạm Văn Sơn tr189 chép:

+  “Bùi Giảng mang bộ hạ ra hàng, mang tiền bạc đã chiếm được khi đánh thành Phú Yên dâng cho Lộc. Y còn xin làm con nuôi Lộc để được đề bạt với thực dân Pháp và nhận chức Ký lục tại Sông Cầu; sau 6 tháng y được bổ tri huyện rồi thăng dần lên tới chức Tổng đốc Bình Định vào ít năm tới. Từ giai đoạn bước sang nghề hại dân bán nước, y đổi tên họ ra Bùi Tử Quảng và thành một tay sai đắc lực cho đế quốc”.

Xét Bùi Giảng “nhận chức Ký lục tại Sông Cầu; sau 6 tháng được bổ tri huyện rồi thăng dần lên tới chức Tổng đốc Bình Định”, thì đúng Bùi Giảng về Bình Định, ông làm tri huyện ở Bình Khê mới lập.

Không rõ tri huyện Bùi Giảng trấn nhậm Bình Khê đến năm nào. Chỉ biết năm 1908 Bùi Giảng đang làm Án sát đạo Quảng Trị. Vào tháng 4, Bùi Giảng và Án sát Bình Định là Huỳnh Lưu hoán đổi nhiệm sở cho nhau. Mục 1506 Đại Nam Thực Lục phụ biên Đệ lục kỷ có chép:

  +  “Man dân Bình Định bắn chết quan Pháp Ba Di. Giám đốc Đô Phi Ninh bàn xin chuẩn lấy Án sát Quảng Trị Bùi Quản tới tỉnh ấy để dự bị bàn bạc”.

Vậy là Bùi Giảng đổi ra Bùi Tử Quảng, còn gọi là Bùi Quản nữa! Pháp muốn đưa Bùi Giảng về lại Bình Định là vì theo lời tâu của phủ Phụ Chính: “Quản từng làm việc phủ huyện ở Bình Định, am hiểu tình hình”. Am hiểu tình hình Bình Định, nên Bùi Giảng được đưa về để bàn bạc đàn áp Phong trào Cự sưu Kháng thuế ở đây.

Phong trào phát sinh ở tỉnh Quảng Nam, hô hào dân quyền, cúp tóc ngắn mặc Âu phục, mở trường diễn thuyết… Quốc sử quán nhà Nguyễn chép là: “Lúc bấy giờ dân Quảng Nam xin sưu náo loạn, phủ huyện cơ hồ không thể chế ngự”. Vào đến Bình Định lại nổ ra “đánh lính cướp súng, cản trở Công sứ”, làm chết cả quan Pháp.

Bùi Giảng về lại Bình Định, cầm súng lên thành bắn thẳng vào hàng người dân áo lá nón cời, ôn hòa ngồi ngay ngắn dưới thành, đang đòi bỏ sưu, giảm thuế nặng nề, đang đòi quyền được sống của mình. Bùi Giảng cùng quân Pháp mạnh tay giải tán phong trào. Sau Bùi Giảng cùng Tổng đốc mới là Bùi Xuân Huyên ngồi xử án vụ Dân biến ở Bình Định. Tổng đốc Bình Định Tôn Thất Đạm đã bị triệt hồi về Kinh vì nhẹ tay với phong trào. Dân biến ở Bình Định cả ngàn người bị bắt, nhiều người bị chém, có số bị lưu đày Côn đảo. Tiến sĩ Hồ Sĩ Tạo người Hòa Cư, linh hồn của phong trào bị Bùi Giảng kết án tử hình. Nhờ cuộc vận động của các đồng liêu người Bình Định ở Kinh đô, án tử hình của Hồ Sĩ Tạo được giảm còn khổ sai chung thân, mãi đến năm 1920 mới được ân xá, trả về quê. Thời ấy, Phan Châu Trinh trách Bùi Giảng và Bùi Xuân Huyên trong Trung kỳ Dân biến Thỉ mạt ký: “Quan kế nhậm theo chỉ thị thêu dệt, nên chém giết nhiều. Thảm thay!”

Bùi Giảng đến năm 1916 được thăng Tổng đốc Bình Định. Viên tướng Cần vương quỳ lụy kẻ thắng cuộc để xin được làm quan, thản nhiên dẫm lên xương máu của đồng bào để thăng hàm tiến chức. Bao nhiêu đấy chẳng còn lời để diễn giải sự đời. Viên tri huyện đầu tiên của huyện Bình Khê đầu không xuôi nhưng đuôi có lọt không! Mà từ đó người Bình Khê ít khi vồ vập, kề cận kẻ chức quyền.

 Phan Trường Nghị