VỀ TỪ "MỌI" VÀ TỪ "YOAN" !

Lâu nay chúng ta hay né tránh, kiêng kỵ việc dùng từ “mọi” để nói về bà con các dân tộc thiểu số quần cư trên dãy Trường Sơn. Bởi lẽ từ “mọi” thường được hiểu theo nghĩa mọi rợ, kém phát triển, thấp hèn v.v…

Từ đó có nhiều người thắc mắc, không hiểu tại sao hai vị học giả khả kính (là hai anh em ruột) Nguyễn Kinh Chi và Nguyễn Đổng Chi lại đặt tên cho công trình khảo cứu rất có giá trị của mình là “Mọi Kon Tum”? Đâu phải hai vị thiếu kiến thức, thiếu ý thức đến độ gọi người bà con thiểu số của mình là… “mọi rợ”?

Thắc mắc ấy được giải đáp ngay trong sách Mọi Kon Tum do nhà in Mirador ở Huế ấn hành năm 1937. Nội dung sách là những khảo sát, ghi chép của hai ông trong khoảng thời gian từ 25-7-1933 đến 30-5-1934, lúc hai ông được bổ lên làm việc tại Kon Tum. Do được viết và xuất bản rất sớm (lúc tỉnh Kon Tum còn bao gồm cả khu vực An Khê thuộc tỉnh Gia Lai ngày nay) như vậy nên văn phong, từ ngữ, cú pháp trong sách còn mang nhiều dấu ấn của thời kỳ chữ Quốc ngữ sơ khai.

Hai ông giải nghĩa từ “mọi” như sau: -“Gốc tích chữ “Mọi” ở đâu ra? Xét trong tiếng nói người Bahnar có tiếng “tơmoi” nghĩa là khách. Người Bahnar dùng tiếng ấy để chỉ những người làng khác hoặc bộ lạc khác đến làng hoặc bộ lạc mình. Ví dụ: người Djarai hoặc Xơđang đến xứ Bahnar thì người Bahnar kêu là tơmoi Djarai, tơmoi Xơđang, nghĩa là khách Djarai, khách Xơđang. Người Annam ta đến xứ họ, họ cũng kêu là tơmoi. Vậy theo thiển kiến chúng tôi thời tiếng “mọi” có lẽ ở tiếng “tơmoi” của người Bahnar mà ra, chứ không phải một tiếng mà người Annam có ý đặt ra để chế nhạo giống người ở trên rừng núi, như nhiều người nói. Có lẽ khi Annam mới giao thiệp với người Bahnar thường nghe những tiếng tơmoi Djarai, tơmoi Xơđang, tơmoi Bahnar vân vân… bèn bắt chước mà nói theo. Lần lần lại bỏ tiếng “tơ” mà chỉ giữ lấy tiếng “moi”, vì tiếng mình là tiếng độc âm. Sau lâu ngày tiếng “moi” hóa ra một tiếng chỉ tên chung cho cả dân thổ trước ở trên rừng về phía Nam, cũng như những tiếng “Mán, Mường” ở ngoài Bắc. Hai tiếng sau này cũng là tiếng của thổ nhơn mà ta dùng theo”.

Như vậy tiếng “mọi” ở đây không nhằm ám chỉ sự phân biệt, khinh miệt như lâu nay vô hình chung nhiều người đã nghĩ. Ngôn ngữ người Việt là tiếng nói đơn âm (độc âm) nên khi mượn từ ngữ của ngôn ngữ khác thường lượt bỏ bớt các âm phụ, chỉ chọn lại âm chính (trọng âm), rồi lâu ngày, do nhiều người, nhiều cách phát âm khác nhau, lệch chuẩn, thành ra một từ phổ biến, thông dụng. Ở đây, từ âm kép “tơmoi” chỉ còn lại âm đơn “moi” rồi thành ra… “mọi”! Một ví dụ khác: người miền xuôi gọi cây thông là thông, lên làm ăn sinh sống ở miền núi này nghe bà con Xơđang gọi là cây “hơngua” thì gọi theo, lâu ngày chỉ còn “ngua” rồi sau lại lệch thành “ngo”! Đối với các từ Anh, Pháp cũng vậy, ví dụ thấy anh nào ăn mặc chải chuốt, làm ra vẻ giàu có, sang trọng kiểu lai căng thì cho là… Mỹ hóa! Mà Mỹ đọc là… “Ơ-me-ri-ken” (American). “Ơ-me-ri-ken” nói riết chỉ còn “ken”, rồi “ken” biếng thành… “kẻng” khi nào không hay! (Cái thằng ăn diện “kẻng” quá!) V.v…

Chỉ có điều oái oăm là từ “mọi” tốt đẹp theo cách giải thích trên lại vô tình đồng âm với từ “mọi” của nghĩa mọi rợ, kém phát triển! Đâu phải ai cũng có điều kiện chịu khó tìm tòi hiểu biết cặn kẽ ngọn nguồn của nó? Từ đó dẫn đến việc đa phần chỉ hiểu theo nghĩa thông thường kia, khiến người Kinh ngại dùng đến và bà con thiểu số Tây Nguyên mỗi khi nghe được đều lấy làm khó chịu, mặc cảm! Có lẽ nên có cách truyền thông, giải thích sâu rộng để tất cả cùng nghĩ đúng về một từ ngữ đã bị hiểu nhầm lâu nay. Có phải sự hiểu nhầm này đã “được” để mặc sức kéo dài là do từ âm mưu “chia để trị” - chia rẽ dân tộc – từ thời mồ ma thực dân Pháp còn lưu cữu lại hay chăng?

Sách Mọi Kon Tum, ngoài những hạn chế nhất định về thông tin, quan điểm và nhận thức chung vào thời điểm ấy, thì đây là một tư liệu quý cho những ai quan tâm tìm hiểu, nghiên cứu lịch sử, văn hóa Kon Tum. Điều minh chứng cho ý nghĩa tích cực của từ “mọi” là các tác giả đã trân trọng bà con Bahnar ở Kon Tum như “khách”. Ngay trong lời dẫn đề vào sách, có những đoạn các ông viết: -“Mục đích của chúng tôi ở phần thứ hai nầy là muốn bày tỏ cho người đồng bang ta hiểu phong tục của giống người mà ta gọi… tiếng “Mọi”. Ta sẽ thấy tục lệ của họ chẳng những không mọi rợ chút nào mà trái lại có nhiều điều thuần túy hơn ta kia!

Trong khi tò mò điều tra phong tục của người Bahnar, một điều đã bắt chúng tôi phải lấy làm lạ - mà chắc các bạn độc giả cũng không khỏi ngạc nhiên – là có một đôi tiếng nói và ít tục mê tín của họ tương tự như của ta. Sự tương tợ đó chỉ là một sự tình cờ không đáng để ý đến, hay là một cái chìa khóa có thể mở cửa cho ta đi vào một con đường mới trong công cuộc khảo sát nguồn gốc xưa của nòi giống Việt Nam ta chăng”?

… Duy về bên người Nam ta, chúng ta nên làm thế nào cho xứng với lòng tin cậy của người Bahnar kia? Chỉ có một cách hay hơn hết là ăn ở thân thiện với họ, nghĩa là khi giao thiệp với thổ dân, chúng ta chớ thấy người ta kém hèn mà tỏ ra khinh khi, chớ thấy người ta chất phát mà thò ngón điêu xảo; chúng ta phải lấy bụng khoan dung và lòng trung hậu đối đãi với họ”…

Cái chất “thuần túy”, “chất phát”, “kém hèn” mà các ông nói ở trên được chính các ông cắt nghĩa một cách rất… giản đơn (và lý thú): -“Người Bahnar, cũng như các dân tộc khác, chắc không thoát khỏi cái luật pha lộn vừa nói trên. Tuy nhiên, mấy ngàn năm ở riêng một cõi trên dãy Trường Sơn, nhờ núi cao rừng rậm vây bọc và đường sá giao thông hiểm trở, thời có lẽ nòi giống họ còn được trong sạch đôi phần”.

Bên cạnh từ “mọi” còn có từ “yoan” mà nhiều người bảo rằng là tiếng xách mé của bà con thiểu số dùng để gọi về người Kinh với ý nghĩa phân biệt, hằn học, thù ghét! Thực tế có phải như thế không? Cũng trong sách Mọi Kon Tum này, hai vị học giả đáng kính có giải thích: -“Gốc tích tiếng này cũng như tiếng “mọi” rất mù ám… Có thầy trợ giáo Đerr, người Djarai kể chuyện cho chúng tôi nghe như vầy: theo các cụ già ở miền Cheo Reo thì tiếng “Yoan” là ở tiếng “đoan” của người Djarai mà ra. Đoan là nón. Người Djarai có “đoan” nhưng ít khi đội. Họ thấy Annam đi đâu cũng đội nón bèn đặt tên là “Đoan”, nghĩa là người đội nón. Sau dần dần họ nói trẹo ra “Yoan”. Các bộ lạc khác cũng bắt chước người Djarai mà kêu người Annam là Yoan”.

Rõ là một sự hiểu nhầm vừa vui lại vừa buồn! Nhưng lẽ nào cứ để sự hiểu sai, hiểu nhầm này kéo dài mãi trong khối đại đoàn kết cộng đồng các dân tộc Việt Nam?

Tạ Văn Sỹ

http://tavansy.vnweblogs/